Już od kilku lat słyszymy o nim wszędzie. Jest na ustach polityków, dziennikarzy, w mediach społecznościowych. Pojawia się też w kampaniach społecznych – na ulicznych plakatach i wyświetlaczach w autobusach. Zrównoważony rozwój, bo o nim mowa. Co to znaczy, że wszystko teraz będzie „według zasad zrównoważonego rozwoju”? Czy należy się tego obawiać? Czy to faktycznie prowadzi do rozwoju, czy raczej go ogranicza? I gdzie jest w tym miejsce dla ochrony środowiska?
Od czego się zaczęło?
„Granice wzrostu”
Od lat naukowcy zadają sobie pytanie, czy istnieje limit? Czy istnieje jakaś granica wzrostu gospodarczego (w znaczeniu wzrostu PKB), po przekroczeniu której nastąpi załamanie? Czy kiedy wyczerpią się dostępne zasoby naturalne, albo kiedy ludzie osiągną taki poziom materialnego dobrobytu, w którym dalszy jego wzrost nie przynosi już zaspokojenia i satysfakcji, albo gdy będzie tak wiele dóbr materialnych i usług, że ludzie nie będą fizycznie w stanie ich skonsumować – gospodarka przestanie się rozwijać, a PKB na mieszkańca zacznie spadać zamiast rosnąć?
Angielski ekonomista Thomas Robert Malthus opublikował w 1798 roku swoją pracę, w której przedstawił „statyczną teorię zasobów”. Oparta jest ona na tezach Giovanniego Botero oraz A.R.J. Turgot. Ten pierwszy stwierdził, że ludzkość ma nieograniczoną i niepohamowaną zdolność do zwiększania swojej populacji. Ten drugi natomiast sformułował teorię zmniejszających się dochodów w rolnictwie opartą na obserwacji, że ilość ziemi jest skończona. Łącząc te teorie, Malthus dostrzegł korelację między nieustannym wzrostem liczby ludności i ograniczonymi możliwościami produkcji żywności, co według niego w konsekwencji doprowadzi do klęski głodu.
W 1972 roku doktoranci z Massachusetts Institute of Technology przygotowali dla Klubu Rzymskiego raport „Granice wzrostu”. Raport przedstawia komputerową symulację zakładającą utrzymanie na ówczesnym poziomie tempa wzrostu demograficznego i wyczerpywania zasobów naturalnych. Wynikiem analizy był wniosek, że za kilkadziesiąt lat z powodu wyniszczenia środowiska naturalnego w połączeniu z nadmiernym przyrostem naturalnym, nastąpi załamanie się gospodarki.
Pod wpływem takich badań i koncepcji w latach 70-tych XX wieku narodziło się pojęcie zrównoważonego rozwoju, jako takiego rozwoju gospodarczego, w którym uwzględnia się ograniczenia zasobów naturalnych, zapewnia się każdemu człowiekowi dostatnie życie przy zachowaniu środowiska w stanie niepogorszonym, dla dobra obecnych i przyszłych pokoleń. Jednak upłynie jeszcze trochę czasu, zanim ta koncepcja zostanie powołana do życia.
Raport „Nasza wspólna przyszłość”
Był rok 1983. Od niedawna stanowisko sekretarza generalnego Organizacji Narodów Zjednoczonych piastował peruwiański polityk Javier Peréz de Cuéllar Guerra. Z jego inicjatywy przy ONZ została powołana Światowa Komisja ds. Środowiska i Rozwoju (ang. the World Commission on Environment and Development). Komisja Brundtland (jak jest również nazywana od nazwiska norweskiej polityk Gro Harlem Brundtland, która powołała ją do życia) przez kilka lat opracowywała koncepcję rozwoju światowej gospodarki przy założeniu istnienia granic wzrostu. Dostrzeżono, że cywilizacja osiągnęła poziom dobrobytu możliwy do utrzymania pod warunkiem odpowiedniego gospodarowania. Aby to osiągnąć konieczne jest wprowadzenie takiego modelu gospodarki, który zakłada odpowiednio i świadomie ukształtowane relacje pomiędzy wzrostem gospodarczym, dbałością o środowisko (zarówno przyrodnicze, jak i wytworzone przez człowieka) oraz jakością życia (w tym zdrowiem człowieka).
W kwietniu 1987 roku Światowa Komisja ds. Środowiska i Rozwoju opublikowała raport: „Nasza wspólna przyszłość”, w którym przedstawiła założenia idei zrównoważonego rozwoju.
Szczyt Ziemi w Rio
Kilka lat po opublikowaniu raportu i między innymi pod jego wpływem, bo w czerwcu 1992 roku, ONZ zwołało Szczyt Ziemi w Rio de Janeiro (Konferencja Narodów Zjednoczonych na temat Środowiska i Rozwoju). Podczas Konferencji, w której uczestniczyło 172 państwa, uchwalona została m.in.: Deklaracja w sprawie Środowiska i Rozwoju oraz Agenda 21.
Deklaracja w sprawie Środowiska i Rozwoju zawiera 27 zasad określających prawa i obowiązki państw-sygnatariuszy dokumentu w dążeniu do realizacji zrównoważonego rozwoju. Natomiast Agenda 21 stanowi dokument programowy. Zawiera opis sposobów opracowania i wdrażania programów zrównoważonego rozwoju. Jest dokumentem bardzo obszernym, składającym się z czterech części, dotykających całego spektrum zagadnień: społecznych i ekonomicznych, ochrony i zarządzania zasobami naturalnymi w celu zapewnienia trwałego i zrównoważonego rozwoju, wzmocnienia roli głównych grup społecznych i organizacji oraz możliwości realizacji. Przedstawiono w nim cele ludzkości na XXI wiek, którym przyświeca koncepcja zrównoważonego rozwoju.
Po Rio odbyło się jeszcze kilka Szczytów Ziemi, na których omawiane były na arenie międzynarodowej wyniki dotychczasowych działań w zakresie wdrażania nowej idei oraz opracowywane plany kolejnych kroków.
Milenijne cele rozwoju
Rok 2000 był czasem szczególnym. Wielu zadawało sobie pytania na perspektywy dla świata na XXI wiek, na czekające nas zagrożenia i możliwości ich przeciwdziałania. We wrześniu 2000 roku odbyło się Zgromadzenie Milenijne Narodów Zjednoczonych, by spróbować znaleźć odpowiedzi na te pytania. Wzięło w nim udział 189 członków ONZ oraz liczne organizacje pozarządowe. Zgromadzenie przyjęło Deklarację Milenijną Narodów Zjednoczonych, w której zawarte zostały Milenijne Cele Rozwoju:
1) Zlikwidowanie skrajnego ubóstwa i głodu,
2) Zapewnienie powszechnego nauczania na poziomie podstawowym,
3) Wspieranie zrównoważenia w prawach mężczyzn i kobiet oraz wzmocnienie pozycji kobiet,
4) Zmniejszenie wskaźnika umieralności dzieci,
5) Poprawa stanu zdrowia kobiet ciężarnych i położnic,
6) Zwalczanie AIDS, malarii i innych chorób,
7) Zapewnienie stanu równowagi ekologicznej środowiska,
8) Rozwijanie i wzmacnianie światowego partnerstwa w sprawach rozwoju.
Milenijne Cele Rozwoju miały być realizowane do 2015 roku. Już w 2012 roku, na Konferencji Narodów Zjednoczonych w Sprawie Zrównoważonego Rozwoju, która ponowne odbyła się Rio de Janeiro państwa członkowskie ONZ zgodziły się na opracowanie nowych Celów Zrównoważonego Rozwoju po 2015 roku.
Agenda 2030 i cele zrównoważonego rozwoju
25 września 2015 roku Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło Rezolucję 70/1: „Przekształcamy nasz świat: Agenda na rzecz zrównoważonego rozwoju 2030 (Agenda 2030).” Agenda 2030 zawiera nowe cele zrównoważonego rozwoju (Sustainable Development Goals – SDGs) dla dalszego rozwoju światowej gospodarki po 2015 roku. Dokument podpisało 193 państw – członków ONZ. Celów jest siedemnaście i należą do nich:
1) Eliminacja ubóstwa we wszystkich jego formach na całym świecie;
2) Eliminacja głodu, osiąganie bezpieczeństwa żywnościowego i lepsze odżywianie oraz promowanie zrównoważonego rolnictwa;
3) Zapewnienie wszystkim ludziom w każdym wieku zdrowego życia oraz promowanie dobrostanu;
4) Zapewnienie wszystkim edukacji wysokiej jakości oraz promowanie uczenia się przez całe życie;
5) Osiąganie równości płci oraz wzmocnienie pozycji kobiet i dziewcząt;
6) Zapewnienie wszystkim ludziom dostępu do wody i warunków sanitarnych poprzez zrównoważoną gospodarkę zasobami wodnymi;
7) Zapewnienie wszystkim dostępu do źródeł stabilnej, zrównoważonej i nowoczesnej energii po przystępnej cenie;
8) Promowanie stabilnego, zrównoważonego i inkluzywnego wzrostu gospodarczego, pełnego i produktywnego zatrudnienia oraz godnej pracy dla wszystkich ludzi;
9) Budowa stabilnej infrastruktury, promowanie zrównoważonego uprzemysłowienia oraz wsparcie innowacyjne;
10) Zmniejszenie nierówności w krajach i między krajami;
11) Uczynienie miast i osiedli ludzkich bezpiecznymi, stabilnymi, zrównoważonymi oraz sprzyjającymi włączeniu społecznemu;
12) Zapewnienie wzorców zrównoważonej konsumpcji i produkcji;
13) Podjęcie pilnych działań w celu przeciwdziałania zmianom klimatu i ich skutkom;
14) Ochrona oceanów, mórz i zasobów morskich oraz wykorzystywanie ich w sposób zrównoważony;
15) Ochrona, przywracanie oraz promowanie zrównoważonego użytkowania ekosystemów lądowych, zrównoważone gospodarowanie lasami, zwalczanie pustynnienia, powstrzymywanie i odwracanie procesu degradacji gleby oraz powstrzymanie utraty różnorodności biologicznej;
16) Promowanie pokojowego i inkluzywnego społeczeństwa, zapewnienie wszystkim ludziom dostęp do wymiaru sprawiedliwości oraz budowę na wszystkich szczeblach skuteczne i odpowiedzialne instytucje, sprzyjające włączeniu społecznemu;
17) Wzmocnienie środków wdrażania i ożywienie globalne partnerstwo na rzecz zrównoważonego rozwoju.
Agenda 2030 określa ponadto 169 zadań do osiągnięcia przez ludzkość przez kolejnych 15 lat, do 2030 roku. Grupują się one wokół 5 najważniejszych zagadnień:
1) Ludzie – w celu wyeliminowania ubóstwa i głodu we wszystkich ich formach i wymiarach oraz zapewnienia wszystkim ludziom możliwość wykorzystania swojego potencjału z godnością, w zdrowym środowisku i zgodnie z zasadą równości.
2) Nasza planeta – w celu ochrony Ziemi przed pogarszającym się stanem środowiska poprzez zrównoważoną konsumpcję i produkcję, zrównoważone zarządzanie surowcami naturalnymi i podejmowanie pilnych działań przeciwdziałając zmianom klimatycznym, wspierając potrzeby obecnych i przyszłych pokoleń.
3) Dobrobyt – w celu zapewnienia wszystkim ludziom godnego i satysfakcjonującego życia oraz sprawienia, by rozwój gospodarczy, społeczny i technologiczny zachodził w zgodzie z naturą.
4) Pokój na świecie – w celu budowanie pokojowego, jak i inkluzywnego społeczeństwa, wolnego od strachu i przemocy. Nie ma zrównoważonego rozwoju bez pokoju, jak i nie ma pokoju bez zrównoważonego rozwoju.
5) Partnerstwo – w celu zmobilizowania środków potrzebnych do wdrożenia agendy poprzez rewitalizację globalnego partnerstwa na rzecz zrównoważonego rozwoju w duchu wzmocnionej globalnej solidarności, skupionego w szczególności na potrzebach najbiedniejszych osób i najbardziej wrażliwych grupach, oraz we współpracy wszystkich państw, stron i ludzi na całym świecie.
Definicja zrównoważonego rozwoju
W raporcie „Nasza wspólna przyszłość” Światowej Komisji ds. Środowiska i Rozwoju odnajdujemy następującą definicję zrównoważonego rozwoju: „Na obecnym poziomie cywilizacyjnym możliwy jest rozwój zrównoważony, to jest taki rozwój, w którym potrzeby obecnego pokolenia mogą być zaspokojone bez umniejszania szans przyszłych pokoleń na ich zaspokojenie”.
Powszechnie używana jest definicja z dokumentów ONZ: „Zrównoważony rozwój Ziemi to rozwój, który zaspokaja podstawowe potrzeby wszystkich ludzi oraz zachowuje, chroni i przywraca zdrowie i integralność ekosystemu Ziemi, bez zagrożenia możliwości zaspokojenia potrzeb przyszłych pokoleń i bez przekraczania długookresowych granic pojemności ekosystemu Ziemi.”
Mamy również swoją definicję zrównoważonego rozwoju, zawarte w ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 roku – Prawo ochrony środowiska. Według definicji ustawowej przez zrównoważony rozwój rozumie się „taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń.”
Zrównoważony rozwój Unii Europejskiej
Na oficjalnej stronie internetowej Unii Europejskiej możemy przeczytać, że: „We wrześniu 2015 r. światowi przywódcy przyjęli program ONZ „Przekształcamy nasz świat: Agenda na rzecz zrównoważonego rozwoju 2030” ustanawiający zestaw celów zrównoważonego rozwoju, aby położyć kres ubóstwu, chronić planetę, zapewniać ochronę praw człowieka i zagwarantować dobrobyt dla wszystkich. Przyjęcie tego programu działań stanowi historyczny zwrot w stronę nowego paradygmatu dzięki zajęciu się dysproporcjami gospodarczymi, społecznymi i środowiskowymi w powszechny i zintegrowany sposób. Ten proces w pełni odzwierciedla europejskie wartości sprawiedliwości społecznej, demokratycznych rządów i społecznej gospodarki rynkowej oraz ochrony środowiska.”
W UE opracowano tzw. kluczowe polityki, które mają służyć przestawieniu gospodarki na zrównoważony rozwój. Wśród nich znalazły się również bezpośrednio odnoszące się do działań, mających za cel ochronę środowiska. Te polityki to:
1) sprawiedliwe przejście do gospodarki niskoemisyjnej, gospodarki o obiegu zamkniętym i gospodarki zasobooszczędnej,
2) przejście do społeczeństwa i gospodarki, które sprzyjają włączeniu społecznemu – godna praca i prawa człowieka,
3) przejście do zrównoważonej produkcji i konsumpcji żywności,
4) inwestycje w innowacje i długoterminową modernizację infrastruktury oraz zachęcanie do zrównoważonego prowadzenia działalności gospodarczej,
5) wykorzystanie handlu jako narzędzia działającego na rzecz globalnego zrównoważonego rozwoju.
Co to oznacza w praktyce? Unia Europejska, a mówiąc ściślej jej organy stanowiące i egzekwujące prawo, czyli Parlament Europejski, Komisja Europejska i Rada Unii Europejskiej mają za zadanie działać w taki sposób, aby cele zrównoważonego rozwoju były realizowane przez Państwa Członkowskie. Wiąże się to m.in. z tworzeniem aktów prawa wtórnego (w szczególności rozporządzeń i dyrektyw), zawierających takie regulacje, aby poprzez ich implementację do porządków prawnych poszczególnych Państw Członkowskich, realizowane były te założenia. To również oznacza kontrolę poszczególnych Państw Członkowskich w zakresie ich realizacji.
Zrównoważony rozwój Polski
Jako członek Unii Europejskiej oraz jedno z państwo – sygnatariuszy Agendy 2030, Polska również realizuje cele zrównoważonego rozwoju. Zrównoważony rozwój wpisaliśmy sobie już do naszej obecnej Konstytucji RP z 1997 roku, gdzie w art. 5 możemy przeczytać: „Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju.”
Jak to już zostało wspomniane wyżej, do zrównoważonego rozwoju odwołuje się ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 roku – Prawo ochrony środowiska. W hierarchii ustaw, w których uregulowano zagadnienia ochrony środowiska, Prawo ochrony środowiska ma charakter nadrzędny nad innymi ustawami. Stąd wszystkie regulacje prawne, w tym również przepisy wykonawcze do ustaw, powinny być opracowane z uwzględnieniem ich zgodności z zasadą zrównoważonego rozwoju zdefiniowaną w Prawie ochrony środowiska.
W Polsce opracowana została Strategia na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju do roku 2020 (z perspektywą do 2030 r.) – SOR, przyjęta przez Radę Ministrów 14 lutego 2017 r., jako plan średnio- i długofalowej polityki gospodarczej Polski. SOR określa podstawowe uwarunkowania, cele i kierunki rozwoju kraju w wymiarze społecznym, gospodarczym, regionalnym i przestrzennym w perspektywie roku 2020 i 2030.
Głównym celem SOR jest: „tworzenie warunków dla wzrostu dochodów mieszkańców Polski przy jednoczesnym wzroście spójności w wymiarze społecznym, ekonomicznym, środowiskowym i terytorialnym.” Natomiast cele szczegółowe strategii to:
1) Trwały wzrost gospodarczy oparty coraz silniej o wiedzę, dane i doskonałość organizacyjną (obszary: Reindustrializacja, Rozwój innowacyjnych firm, Małe i średnie przedsiębiorstwa, Kapitał dla rozwoju, Ekspansja zagraniczna),
2) Rozwój społecznie wrażliwy i terytorialnie zrównoważony (obszary: Spójność społeczna, Rozwój zrównoważony terytorialnie);
3) Skuteczne państwo i instytucje służące wzrostowi oraz włączeniu społecznemu i gospodarczemu (obszary: Prawo w służbie obywatelom i gospodarce, Instytucje prorozwojowe i strategiczne zarządzanie rozwojem, E-państwo, Finanse publiczne, Efektywność wykorzystania środków UE).
Na potrzeby Strategii opracowana została „Prognoza oddziaływania na środowisko”, której celem było przedstawienie potencjalnego wpływu na środowisko skutków realizacji zamierzeń SOR. Dokument dostępny jest na stronie Ministerstwa Funduszy i Polityki Regionalnej.
Jak z kolei zapewnia Ministerstwo Rozwoju na swojej stronie internetowej, Strategia na Rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju przewiduje szczegółowe działania na rzecz realizacji Celów zrównoważonego rozwoju i stanowi wdrożenie Agendy 2030 w Polsce. W celu koordynacji ich wdrażania na szczeblu rządowym został powołany „Zespół ds. spójności Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju do 2020 r. (z perspektywą do 2030 r.) z Agendą rozwojową 2030 i jej Celami Zrównoważonego Rozwoju”.
Corocznie przeprowadzane są narodowe przeglądy z wykonywania Agendy 2030. Są dobrowolne i oparte na wytycznych określonych w raporcie Sekretarza Generalnego ONZ. Pokazują one podejście krajów do implementacji celów zrównoważonego rozwoju i postępy w ich realizacji. Pierwszy raport „Realizacja Celów Zrównoważonego Rozwoju w Polsce” zawiera omówienie stopni realizacji wszystkich 17 celów, a także opisuje krajowe priorytety na rzecz zrównoważonego rozwoju i związek Agendy 2030 z krajową Strategią Odpowiedzialnego Rozwoju. Raport został przyjęty przez Radę Ministrów 5 czerwca 2018 r. i zaprezentowany podczas Forum Politycznego Wysokiego Szczebla ONZ w Nowym Jorku w dniu 17 lipca 2018 r.
Zrównoważony rozwój a ochrona środowiska
Nie przez przypadek w poprzednich częściach artykułu pogrubiłam fragmenty tekstu tam, gdzie mowa była o środowisku. Bardzo wiele w koncepcji zrównoważonego rozwoju poświęca się zagadnieniom ochrony naszej Planety, jako naszego miejsca do życia. Zauważono bowiem, że wraz ze wzrostem liczby ludności oraz wzrostem produkcji i konsumpcji dóbr i usług nastąpiło zarówno szybkie zużywanie zasobów naturalnych, jak również postępująca degradacja środowiska. To z kolei przekłada się na spadek jakości życia ludzi oraz pogłębiające się problemy ze zdrowiem spowodowane wysokim poziomem zanieczyszczeń powietrza, wód i gleby.
Dlatego jednym z celów zrównoważonego rozwoju Agendy 2030 jest cel „Planeta”, który zakłada ochronę ekosystemów Ziemi, m. in. poprzez zrównoważoną konsumpcję i produkcję, zrównoważone zarządzanie surowcami naturalnymi i podejmowanie pilnych działań przeciwdziałających zmianom klimatycznym. Celem nadrzędnym jest zachowanie naszej Planety, tak aby mogła ona służyć potrzebom obecnych i przyszłych pokoleń.
Bibliografia:
– The Limits to Growth, https://www.dartmouth.edu/~library/digital/publishing/meadows/ltg/?mswitch-redir=classic
– Aneta Antkowicz, Sylwia Dyrdoń, Idea zrównoważonego rozwoju, https://mfiles.pl/pl/index.php/Idea_zrównoważonego_rozwoju
– Zrównoważony Rozwój i Cele Zrównoważonego Rozwoju, http://www.unic.un.org.pl/strony-2011-2015/zrownowazony-rozwoj-i-cele-zrownowazonego-rozwoju/2860
– Zrównoważony rozwój Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny, https://www.eesc.europa.eu/pl/policies/policy-areas/sustainable-development
– Szczyt Milenijny ONZ, https://www.unic.un.org.pl/milenium2000/
– Agenda 2030 (rezolucja), http://www.un.org.pl/agenda-2030-rezolucja
– Informacje o Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju – Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej – Portal Gov.pl, https://www.gov.pl/web/fundusze-regiony/informacje-o-strategii-na-rzecz-odpowiedzialnego-rozwoju
– Polska perspektywa działań na rzecz Agendy 2030 – Ministerstwo Rozwoju – Portal Gov.pl https://www.gov.pl/web/rozwoj/polska-perspektywa
– Monitoring realizacji Agendy 2030 – Ministerstwo Rozwoju – Portal Gov.pl, https://www.gov.pl/web/rozwoj/monitoring-realizacji-agendy-2030